Trào ngược dạ dày: Nguyên nhân, dấu hiệu và phòng ngừa
Trào ngược dạ dày là một trong những bệnh lý tiêu hóa thường gặp, có thể diễn ra tạm thời hoặc kéo dài, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh. Vậy nguyên nhân gây bệnh và làm sao để phòng tránh hiệu quả?
Nguyên nhân trào ngược dạ dày thường gặp
Bệnh xảy ra do cơ vòng thực quản dưới (LES) – một dải cơ nằm ở vị trí tiếp giáp thực quản và dạ dày, bị suy yếu tạm thời hoặc vĩnh viễn. LES bị giãn bất thường hoặc không đóng kín sẽ khiến axit trào ngược lên thực quản. Nguyên nhân dẫn đến hiện tượng này có thể do:
- Thoát vị khe hoành
- Tác dụng phụ khi sử dụng những loại thuốc như thuốc kháng viêm không steroid (NSAID), thuốc chẹn kênh canxi, thuốc chống trầm cảm ba vòng…
- Mắc bệnh mô liên kết như xơ cứng bì
- Dị tật bẩm sinh như teo thực quản bẩm sinh
- Các vấn đề về dạ dày như viêm loét dạ dày, nhiễm vi khuẩn, hẹp môn vị…
- Thừa cân, béo phì
- Mang thai
- Thường xuyên tiêu thụ những thực phẩm làm tăng axit dạ dày như đồ chiên rán, đồ cay nóng, socola, cà phê, rượu, bạc hà…
- Căng thẳng và lo lắng kéo dài
Dấu hiệu nhận biết bị trào ngược axit ở dạ dày
Các triệu chứng thường rõ ràng và nghiêm trọng hơn vào ban đêm hoặc sau khi ăn no, nằm, cúi người, hút thuốc và uống rượu bia. Người bệnh có thể nhận thấy những biểu hiện như:
- Ợ nóng, ợ hơi, ợ chua
- Buồn nôn hoặc nôn ra thức ăn, dịch vị
- Đau tức ngực và nóng rát vùng thượng vị
- Cảm thấy khó nuốt hoặc nuốt nghẹn
- Đau họng, ho kéo dài và khan tiếng
- Miệng tiết ra nhiều nước bọt hơn bình thường
- Đắng miệng nếu dịch mật trào ngược cùng dịch vị
Phân loại theo y học lâm sàng
Những dạng trào ngược thường gặp gồm:
- Trào ngược dạ dày – thực quản (GERD): axit trào ngược kéo dài gây kích ứng niêm mạc thực quản, dẫn đến hình thành vết loét và những tổn thương khác. Điều này có thể được nhận thấy rõ thông qua nội soi.
- Trào ngược không ăn mòn (NERD): người bệnh có các triệu chứng dạ dày trào ngược điển hình nhưng không xuất hiện tổn thương niêm mạc thực quản trên nội soi. Bệnh có thể được phát hiện thông qua đo pH trở kháng 24 giờ.
- Trào ngược liên quan biến chứng: tổn thương niêm mạc thực quản kéo dài có thể dẫn đến loét, hẹp thực quản, viêm thực quản, Barrett thực quản, trào ngược họng thanh quản, hen suyễn…
Chẩn đoán trào ngược axit dạ dày
Những phương pháp chẩn đoán thường được áp dụng gồm:
1. Chẩn đoán lâm sàng dựa trên triệu chứng và thang điểm GERD-Q
Thông thường, bác sĩ có thể sử dụng thang điểm GERD-Q để đánh giá ban đầu về dạ dày trào ngược dựa trên các triệu chứng lâm sàng. Hệ thống gồm 6 câu hỏi với thang điểm từ 0 – 3 (câu 1, 2, 5 và 6) và 3 – 0 (câu 3, 4) liên quan đến triệu chứng, tần suất, mức độ nghiêm trọng, biểu hiện liên quan và tác động đến chất lượng cuộc sống. (1)
Kết quả GERD-Q giúp bác sĩ phân biệt chứng trào ngược tạm thời và thường xuyên, từ đó chỉ định những xét nghiệm cận lâm sàng cần thiết để chẩn đoán và xây dựng phác đồ điều trị tối ưu. Ngoài ra, GERD-Q còn được ứng dụng nhằm theo dõi hiệu quả của quá trình điều trị bệnh. Tổng điểm GERD-Q trên 8 có thể gợi ý nguy cơ bị dạ dày trào ngược và cần thêm những phương pháp khác để xác nhận.
2. Nội soi dạ dày – thực quản và sinh thiết
Khoảng 10 – 20% trường hợp trào ngược dạ dày thực quản có phát hiện bất thường trong quá trình nội soi. Tuy nhiên, phương pháp này giúp kiểm tra mức độ tổn thương và đánh giá khả năng xảy ra biến chứng như viêm thực quản, Barrett thực quản và hẹp thực quản.
Bác sĩ sẽ sử dụng một ống soi mềm và dài luồn qua miệng, đưa vào thực quản, dạ dày và tá tràng. Camera gắn ở đầu ống sẽ thu hình ảnh bên trong của các cơ quan này và truyền lên màn hình có độ phân giải cao. Qua đó bác sĩ có thể quan sát các cấu trúc bên trong đường tiêu hóa trên rõ ràng nhất để phát hiện và đánh giá tổn thương chính xác nhất. Trong quá trình nội soi, bác sĩ có thể lấy một mẫu mô và mang đến phòng thí nghiệm để sinh thiết và tìm kiếm dấu hiệu bất thường.
3. Đo pH 24 giờ và đo áp lực thực quản
Đo pH trở kháng 24 giờ giúp xác định tần suất và nguyên nhân trào ngược có phải do axit hay không. Bác sĩ sẽ đưa một ống thông nhỏ và mềm có cảm biến trở kháng vào đường mũi xuống thực quản và dạ dày. Ống được kết nối với một thiết bị ghi dữ liệu nhỏ có thể đeo ngang thắt lưng để ghi nhận sự thay đổi nồng độ axit và những hoạt động khác của thực quản suốt 24 giờ. Trào ngược được cho là do axit khi pH nhỏ hơn 4 tối thiểu 5 giây khi xảy ra trào ngược; nếu cao hơn, nguyên nhân có thể liên quan đến dịch mật hoặc yếu tố khác.
Bên cạnh đó, bác sĩ có thể chỉ định đo áp lực nhu động thực quản nhằm loại trừ những bệnh lý có triệu chứng tương tự hoặc đánh giá trước khi phẫu thuật chống trào ngược. Một ống thông cảm ứng áp suất sẽ được đặt vào mũi và di chuyển xuống thực quản cho đến khi hình ảnh đường áp lực màu của cơ thắt thực quản trên và dưới hiện lên màn hình. Qua đó, bác sĩ sẽ đánh giá sức mạnh và sự phối hợp của các cơn co thắt cơ, đồng thời kiểm sức mạnh và độ giãn của LES.
4. Xét nghiệm bổ sung
Tùy theo trường hợp, bác sĩ có thể chỉ định những phương pháp chẩn đoán bổ sung như:
- Chụp X-quang bari: trong quá trình chụp X-quang, người bệnh sẽ nuốt một dung dịch cản quang gọi là bari. Dung dịch này phủ lên thực quản và đường tiêu hóa, giúp bác sĩ phát hiện vết loét, khối u, viêm và những dấu hiệu bất thường khác.
- Test hơi thở HP: giúp phát hiện vi khuẩn HP trong dạ dày hoặc ruột non bằng dung dịch chứa urea gắn đồng vị phóng xạ C13 hoặc C14.
Đối tượng nguy cơ bị trào ngược dạ dày
Bất cứ ai cũng có khả năng bị trào ngược axit dạ dày. Tuy nhiên, nguy cơ sẽ cao hơn nếu thuộc một trong những trường hợp sau:
- Thói quen ăn uống thiếu khoa học, ăn khuya, ăn quá no, nằm sau khi ăn
- Thường xuyên sử dụng rượu bia, cà phê và thuốc lá
- Tiêu thụ nhiều thực phẩm cay nóng, dầu mỡ và đồ chế biến sẵn
- Phụ nữ đang mang thai
- Lạm dụng thuốc trong điều trị bệnh
- Người bị thừa cân, béo phì
- Người thường xuyên bị căng thẳng và áp lực
Biến chứng có thể xảy ra
Nếu không điều trị kịp thời có thể dẫn đến những biến chứng như:
- Viêm thực quản: là tình trạng tổn thương lớp niêm mạc thực quản. Viêm mạn tính có thể gây đau, loét và biến đổi mô.
- Barrett thực quản: xảy ra khi lớp mô lót thực quản biến đổi như niêm mạc ruột do tiếp xúc lâu dài với axit. Tình trạng này làm tăng nguy cơ mắc ung thư thực quản.
- Hẹp thực quản: tổn thương kéo dài dẫn đến hình thành mô sẹo và làm hẹp thực quản, gây khó nuốt và cản trở việc ăn uống.
- Trào ngược họng thanh quản: axit có thể trào lên cổ họng khi ngủ, gây khàn giọng và phát triển khối u dây thanh quản.
- Hen suyễn: axit xâm nhập vào đường thở có thể làm trầm trọng hoặc gây ra những triệu chứng giống bệnh hen suyễn. Ngoài ra, tình trạng này còn tăng nguy cơ kích ứng phế quản, gây co thắt, ho và khó thở. (2)
Phương pháp điều trị
Tùy theo mức độ tổn thương và tình trạng sức khỏe, bác sĩ có thể chỉ định những phương pháp điều trị như: (3)
- Sử dụng thuốc: thuốc kháng axit, thuốc kháng histamin (thuốc chẹn H2), thuốc ức chế bơm proton (PPI), thuốc giãn cơ Baclofen… Người bệnh nên tham khảo ý kiến của bác sĩ trước khi sử dụng, tránh tự ý mua hoặc điều chỉnh liều lượng dẫn đến tác dụng ngoài ý muốn.
- Thay đổi lối sống: hạn chế sử dụng những thực phẩm khiến triệu chứng trở nặng như đồ cay nóng, thực phẩm chế biến sẵn, cà phê, rượu bia…; kiểm soát cân nặng; giữ tinh thần thoải mái; tránh ăn quá no hoặc ăn trước khi ngủ; kê gối cao khoảng 10 – 20 cm để hạn chế trào ngược…
- Phẫu thuật: được chỉ định khi điều trị nội khoa không hiệu quả hoặc bệnh có dấu hiệu biến chứng nghiêm trọng. Những phương pháp phổ biến gồm phẫu thuật Nissen qua nội soi hoặc mổ mở; phẫu thuật Linx, phẫu thuật cắt đáy vị không rạch qua đường miệng (TIF)…
Phòng ngừa trào ngược dạ dày tái phát
Để phòng ngừa, người bệnh nên thực hiện những biện pháp sau:
1. Chế độ dinh dưỡng lành mạnh
Hạn chế sử dụng những thực phẩm làm tăng nguy cơ trào ngược như socola, đồ ăn nhiều dầu mỡ, cà phê, rượu bia và bạc hà. Thay vào đó, nên bổ sung những thực phẩm tốt cho hệ tiêu hóa như ngũ cốc nguyên hạt, yến mạch, sữa chua, thịt thăn lợn, các loại cá chế biến bằng cách hấp hoặc nấu canh… Có thể chia nhỏ thành nhiều bữa ăn để hạn chế áp lực lên dạ dày và không nên nằm ngay sau khi ăn.
2. Quản lý cân nặng, hạn chế stress
Thừa cân và căng thẳng kéo dài làm trầm trọng thêm các triệu chứng của GERD. Vì vậy, một trong những cách phòng tránh tốt nhất là chủ động duy trì cân nặng hợp lý và giảm stress bằng những biện pháp như vận động thể chất đều đặn, trò chuyện với gia đình và bạn bè, tham gia các hoạt động xã hội…
3. Thói quen sinh hoạt: ngủ đủ, tập luyện đều đặn
Mỗi người nên ngủ đủ 7 – 8 tiếng mỗi ngày. Khi ngủ, có thể nâng cao đầu giường khoảng 15 – 20 cm hoặc nằm nghiêng về bên trái để giảm trào ngược. Song song đó, tập luyện thể thao cũng góp phần kiểm soát cân nặng và giảm nguy cơ bị GERD. Những môn thể thao có thể tham khảo gồm đi bộ, đạp xe, aerobic, yoga…
Trào ngược dạ dày kéo dài bao lâu thì cần đi khám?
Người bệnh nên thăm khám chuyên khoa tiêu hóa nếu tình trạng kéo dài hơn 2 tuần, đặc biệt kèm theo những dấu hiệu bất thường như nuốt khó, đau tức ngực, ho liên tục, tăng tiết nước bọt…
